[Fryske tekst ûnder]
Meindert Schroor heeft in 2000 een interessant boekje gepubliceerd in de serie Archeologie in Fryslân onder de titel Van Middelzee tot Bildt. Bladzijde 21 gaat in zijn geheel over de vorming van de Middelzee. Ten behoeve van het geheel, wordt die pagina hier letterlijk overgenomen.
“Ten oosten van de latere Middelzee had de landschappelijke opbouw een geheel ander karakter dan in Westergo. Hier lag een brede kwelderwal die zich als een halve maan vanaf Aldeboarn en Grou noordwaarts via Leeuwarden tot aan Holwerd uitstrekte. Die kwelderwal was vanuit de Middelzee ontstaan, maar hoe ontstond de Middelzee? Daarvoor moeten we terug naar zo’n 1000 jaar voor Christus. Ten oosten van de Boorne of Bordine -de latere Middelzee- maakte de zee korte metten met de eerdergenoemde zoom van veen die zich langs en op het dekzand had gevormd. Ook hier moet een getijdengeul hebben gelegen die mogelijk een verbinding had met een oostelijke arm van de oer-Boorne, die zich vermoedelijk bij het eerdergenoemde Raerd afsplitste. Het zoute water verschafte zich via geulen toegang tot dit veen. Omgekeerd zocht het door het veenpakket vastgehouden water bij lage waterstanden zijn uitweg via die geulen. Door de menging van zout en zoet trad een verbrakking op en werd op het veen een laagje klei afgezet, dat in de loop der tijd steeds dikker werd. In de nabijheid van de grote getijdengeul kon dankzij de kracht van de zeestroming de hiervoor genoemde brede kwelderwal ontstaan. Verder landinwaarts kwam het onder kalmere omstandigheden tot afzetting van zwaardere kleien langs kleinere geulen en prielen en op lagere delen van het veen. Zowel de kwelderwal als de klei-op-veengebieden erachter trokken bewoning aan. Maar het was bewoning in het zuidwesten van Oostergo (d.w.z. Rauwerderhem, Idaarderadeel) en in het ‘binnenland’, meer noordwaarts achter de kwelderwal, die in problemen kwam. Dat had te maken met de exploitatie van het veen. Door de aanleg van sloten, de zogeheten ‘legen’, die tussen 200 voor tot 200 jaar na het begin van onze jaartelling werd gegraven, werd het veen ontwaterd en verloor het veel van zijn volume. Dat leidde dan weer tot het inzakken ervan en het dalen van het maaiveld. Deze kwalijke ontwikkeling werd verergerd doordat het ontwaterde veen nu ook werd blootgesteld aan de lucht-zuurstof- zodat de restanten uiteindelijk geheel verteerden. In de derde eeuw na Christus kwamen de bewoners in de problemen, want door het dalen van het woongebied kreeg het zeewater opnieuw de kans binnen te dringen in een gebied, gelegen ten zuiden en ten oosten van de brede kwelderwal. De vrijwel in zijn geheel gedaalde klei-op-veengordel tussen Sneek en Dokkum zoog zeewater aan, hetgeen uiteindelijk resulteerde in een verbreding van de oostelijke arm van de oer-Boorne en de brede getijdengeul in haar benedenloop die destijds ter hoogte van de Terschellinger Boschplaat in de Noordzee uitmondde. Terwijl het bekken van Westergo zich gaandeweg opvulde en het kwelderland aldaar aangroeide, vormde zich op de grens met Oostergo een brede zeearm, die in de achtste eeuw als Bordine en veel later -toen hij inmiddels allang was ingepolderd- als Middelzee zou worden aangeduid. Het was daarmee de nieuwe uitmonding van het riviertje de Boorne geworden”
De Boarn heeft ook een rol gespeeld in de geschiedenis van Bonifatius. Voordat hij op 5 juni 754 bij Dokkum wordt vermoord, heeft hij voet aan wal gezet in de omgeving van wat nu Aldeboarn is. Volgens Willibald die de levensbeschrijving van Bonifatius heeft geschreven, kwam hij via het Almaere naar Fryslân om zijn tenten op te zetten aan de oevers van de Bordne. Dit water scheidde Oostergo en Westergo.
]
Op het bovenste gedeelte is de doop door Bonifatius afgebeeld, daaronder de moordaanslag op Bonifatius op 5 juni 754 bij Dokkum. Afbeelding uit Van Middelzee tot Bildt blz.26.
In Winsemius Cronique van Vrieslant Franeker 1622 lezen we “Het dorp Boorn heeft den name van den Borne oft bron/welcke een fonteyn ofte springende water is/boven welcke in voortijden de inghesetenen de kerkcke gebout hebben/als ten huydigen dage te sien is” Uit deze tekst kan worden opgemaakt dat in 1622 de bron aanwezig was. Of Winsemius dit uit eigen waarneming heeft opgeschreven weten we niet. Ook de geschreven bronnen hierna, zoals Schotanus in 1664 en de Tegenwoordige Staat uit 1789, geven geen duidelijkheid over een eigen waarneming. Waarschijnlijk zijn de bronnen steeds overgenomen.
Het is jaren stil rond de bron. Halbertsma suggereert in de Vrije Fries van 1962 dat de oorzaak hiervan is geweest het vermoedelijke wegwerken van de bron of put bij de bouw van de huidige kerk in 1753. Dan wordt het 1954. In de periode januari 1954-15 mei 1954 wordt het interieur van de kerk gesloopt en vervangen door het huidige meubilair. Alleen de Lycklama’s bank en de preekstoel blijven. In het koor komt dan een verdieping, misschien een put of bron aan het licht. De toenmalige timmerman Jelle Hofstra valt met één been in die verdieping. De toenmalige leerling timmerman J. Dijkstra is daarbij aanwezig en heeft dat in zijn werkboekje in de week van 1 tot 6 februari 1954 genoteerd. Van de verdieping is toen ook melding gemaakt bij de provinciale archeoloog en hem is de mogelijkheid gegeven voor nader onderzoek naar deze verdieping in relatie met hetgeen Winsemius heeft opgeschreven over de “fonteyn ofte springende water”. In de Vrije Fries van 1962 schrijft Halbertsma dat het te betreuren valt dat de in 1954 geboden kans niet is benut en een onderzoek naar de door Winsemius vermelde bron dus achterwege is gebleven.
———————-
FRYSKE TEKST – boerd 26
Yn 2000 publisearre Meindert Schroor in nijsgjirrich boekje yn de searje Argeology yn Fryslân ûnder de titel Van Middelzee tot Bildt. Side 21 giet hielendal oer de foarming fan de Middelsee. Foar folsleinens wurdt dy side hjir wurdlik werjûn.
“Eastlik fan de lettere Middelsee hie de lânskipstruktuer in folslein oar karakter as yn Westergo. Hjir lei in brede kwelderwâl dy’t him as in heale moanne út Aldeboarn en Grou nei it noarden fia Ljouwert nei Holwert útstriek. Dizze kwelderwâl wie ûntstien út de Middelsee, mar hoe ûntstie de Middelsee? Dêrfoar moatte wij weromgean nei sawat 1000 jier foar Kristus. Eastlik fan de Boarne of Bordine – de lettere Middelsee – makke de see koarte metten mei de earder neamde seam fan fean dy’t him op en bij it deksân lâns foarme hie. Ek hjir moat der in tijslinke west hawwe dy’t in ferbining hawwe koe mei in eastlike earm fan de oer Boarne, dy’t him wierskynlik by it earder neamde Raerd ôfsplisse. It sâlte wetter besoarge him fia slinken tagong ta dit fean. Oarsom socht it wetter dat troch de feanlaach fêsthâlden waard , by lege wetterstân syn útwei fia dy slinken. Troch it mingjen fan sâlt en swiet wetter ûntstie der in ferbrakking en waard der in laachje klaai op it fean ôfset, dat mei de tiid hieltyd tsjokker waard. Yn de omkriten fan de grutte tijslinke koe, mei tank oan de krêft fan de seestream, de earder neamde brede kwelderwâl ûntstean. Fierder it lân yn kaam it ûnder kalmer omstannichheden ta ôfsetten fan swierder klaai bijlâns lytsere slinken en prielen en op legere dielen fan it fean. Sawol de kwelderwâl as de klaai-op-feangebieten dêr efter lutsen bewenning oan. Mar it wie bewenning yn it súdwesten fan Oostergo (dus Raerderhim, Idaarderadiel) en yn it ‘binnenlân’, mear noardliker efter de kwelderwâl, dy’t yn problemen kaam. Dat hie te krijen mei de eksploitaasje fan it fean. Troch de oanlis fan sleatten, de saneamde ‘legen’, dy’t tusken 200 foar en 200 jier nei it begjin fan ús jiertelling groeven binne, waard it fean ôfwettere en ferlear in grut part fan syn folume. Dit late dan wer ta it ynsakjen dêrfan en it ferleegjen fan it meanfjild. Dizze minne ûntjouwing waard fergrutte troch it feit dat it ûntwettere fean no ek bleatsteld waard oan de loft-soerstof – sadat de oerbliuwsels úteinlik folslein fertarren. Yn de tredde ieu nei Kristus kamen de bewenners yn de problemen, om’t it sinken fan it wengebiet it seewetter de kâns joech om wer troch te dringen yn in gebiet dat súdlik en eastlik fan de brede kwelderwâl lei. De sawat hielendal sonken klaai-op-feanrânne tusken Snits en Dokkum, sûge seewetter oan, wat úteinlik resultearre yn in ferbreedzjen fan de eastlike earm fan de oer Boarne en de brede tijslinke yn syn ûnderrin, dy’t doe op de hichte fan de Skylger Bosplaat yn de Noardsee útkaam. Wylst it bekken fan Westergo stadichoan folrûn en de kwelders dêr oangroeiden, ûntstie op de grins mei Oostergo in brede see-earm, dy’t yn de achtste ieu Bordine en folle letter – doe’t it al lang ynpoldere wie – as Middelsee oantsjut wurde soe. It wie dêrmei de nije mûning fan it rivierke de Boarne wurden. ”
De Boarn spile ek in rol yn de skiednis fan Bonifatius. Foardat hy op 5 juny 754 fermoarde waard by Dokkum, sette hij foet oan wâl yn ‘e omkriten fan wat no Aldeboarn is. Neffens Willibald, dy’t de biografy fan Bonifatius skreau, kaam hy fia de Almaere nei Fryslân om syn tinten op te setten oan ‘e wâl fan de Bordne. Dit wetter skiede Oostergo en Westergo.
Op it boppeste diel is de doop troch Bonifatius ôfbylde, dêrûnder de moardoanslach op Bonifatius op 5 juny 754 bij Dokkum. Ofbylding út fan Van Middelzee tot Bildt s.26.
Yn Winsemius’ Cronique van Vrieslant Frjentsjer 1622 lêze wij “Het dorp Boorn heeft den name van den Borne oft bron/welcke een fonteyn ofte springende water is/boven welcke in voortijden de inghesetenen de kerkcke gebout hebben/als ten huydigen dage te sien is” Ut dizze tekst kin opmakke wurde dat de boarne yn 1622 oanwêzich wie. Wy witte net oft Winsemius dat opskreaun hat út syn eigen waarnimming. De skriftlike boarnen dêrnei, lykas Schotanus yn 1664 en ‘de Tegenwoordige Staat’ út 1789, jouwe gjin dúdlikens oer de eigen waarnimming. De boarnen binne wierskynlik altyd oernommen.
It is al jierren stil om ‘e boarne hinne. Halbertsma suggerearret yn de Vrije Fries fan 1962 dat de oarsaak hjirfan it nei alle gedachten fuortwurkjen fan de boarne of put by de bou fan de hjoeddeiske tsjerke yn 1753 is. Dan wurdt it 1954. Yn de perioade jannewaris 1954-15 maaie 1954 waard it ynterieur fan de tsjerke ôfbrutsen en ferfongen troch it hjoeddeiske meubilêr. Allinnich de Lycklama’s bank en de preekstoel bliuwe oer. Yn it koar komt in ferdjipping, faaks in put of boarne, foar it ljocht. De doetiidske timmerman Jelle Hofstra falt mei ien skonk yn dy ferdjipping. De doetiidske learling timmerman J. Dijkstra wie oanwêzich en notearre dit yn syn wurkboek yn de wike fan 1 oant 6 febrewaris 1954. De provinsjale argeolooch waard doe ek ynformearre oer de ferdjipping en hy krige de kâns foar neier ûndersyk nei dizze ferdjipping yn relaasje ta wat Winsemius skreau oer de “fonteyn ofte springende water”. Yn de Vrije Fries fan 1962 skriuwt Halbertsma dat it spitich is dat de kâns dy’t yn 1954 oanbean waard net brûkt is en dat der dêrom gjin ûndersyk dien is nei de troch Winsemius neamde boarne .